Wątróbka w ciąży – jeść czy lepiej unikać?

Wątróbka dostarcza mnóstwo żelaza i witaminy A, ale właśnie nadmiar tej witaminy może zaszkodzić rozwijającemu się dziecku. Z tego powodu lekarze zalecają ograniczyć lub całkowicie unikać wątróbki w ciąży. Chcesz wiedzieć, dlaczego jej jedzenie budzi takie kontrowersje?

Czy wątróbka jest bezpieczna w ciąży?

Wątróbka w ciąży nie jest zalecana jako bezpieczny składnik diety, ponieważ zawiera bardzo wysokie stężenia witaminy A w formie retinolu, która już w niewielkich nadmiarach może być toksyczna dla płodu. Według raportów EFSA oraz rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników, dzienna dawka retinolu nie powinna przekraczać 3 000 µg RAE (ekwiwalentu retinolu) dla kobiet w ciąży, podczas gdy 100 g wątróbki wieprzowej dostarcza nawet 18 000–40 000 µg retinolu, znacznie przekraczając bezpieczny poziom. Spożycie nawet pojedynczej porcji może stanowić zagrożenie teratogenne, czyli zwiększać ryzyko wad wrodzonych u dziecka, zwłaszcza w pierwszym trymestrze.

Ryzyko związane z toksycznością witaminy A z wątróbki jest poparte danymi epidemiologicznymi oraz wytycznymi międzynarodowymi. Amerykańska FDA oraz WHO wskazują, że nadmiar retinolu — w przeciwieństwie do beta-karotenu — wiąże się z większym prawdopodobieństwem wystąpienia wad rozwojowych ośrodkowego układu nerwowego, serca, a nawet poronienia. Istotne jest także to, że gotowanie czy smażenie wątróbki nie zmniejsza zawartości witaminy A, więc nie istnieje bezpieczna „forma” jej spożycia podczas ciąży.

Wątróbka może być również źródłem patogenów, jeśli jest spożywana niedogotowana, co dodatkowo podnosi ryzyko zakażeń, takich jak toksoplazmoza czy listerioza, bardzo niebezpiecznych w okresie ciąży. W związku z tym liczne towarzystwa naukowe oraz krajowe instytuty zdrowia publicznego rekomendują całkowite unikanie wątróbki i jej przetworów przez kobiety ciężarne niezależnie od trymestru.

Jakie wartości odżywcze dostarcza wątróbka kobiecie w ciąży?

Wątróbka to jedno z najbogatszych źródeł żelaza hemowego – najlepiej przyswajalnej formy tego pierwiastka, niezbędnego do produkcji hemoglobiny. Porcja wątróbki drobiowej (100 g) dostarcza ok. 9–12 mg żelaza, co pokrywa 50–60% dziennego zapotrzebowania kobiet w ciąży. Duża zawartość żelaza zmniejsza ryzyko anemii, z którą wiele ciężarnych się zmaga.

Oprócz żelaza, wątróbka zawiera wyjątkowo dużo witaminy B12 – potrzebnej do syntezy czerwonych krwinek i prawidłowego rozwoju układu nerwowego płodu. W 100 g znajduje się od 35 do nawet 80 µg tej witaminy, co oznacza wielokrotnie wyższą zawartość niż dzienne zapotrzebowanie dorosłej kobiety. Wątróbka to także źródło kwasu foliowego (ok. 560 µg/100 g), istotnego dla zamknięcia cewy nerwowej płodu w pierwszym trymestrze. Dostarcza ponadto cynku, miedzi i selenu, które wspierają odporność i rozwój dziecka.

Aby pokazać, jakim bogactwem składników odżywczych charakteryzuje się wątróbka, poniższa tabela przedstawia wartości odżywcze 100 g wątróbki drobiowej i wołowej w porównaniu do dziennego zapotrzebowania kobiety w ciąży:

DZK – dzienne zapotrzebowanie kobiety w ciąży (wg. IŻŻ).

Zawartość witaminy B12, żelaza oraz kwasu foliowego w wątróbce zdecydowanie przewyższa inne produkty spożywcze. Jej regularne spożywanie, zgodnie z zaleceniami dotyczącymi ilości, pozwala wyraźnie wzbogacić dietę ciężarnych o istotne składniki krwiotwórcze i mikroelementy.

Dlaczego wątróbka budzi kontrowersje w diecie ciężarnych?

Główną przyczyną kontrowersji wokół wątróbki w diecie ciężarnych jest wyjątkowo wysokie stężenie witaminy A (zwłaszcza pod postacią retinolu), której nadmiar może działać teratogennie, czyli powodować wady rozwojowe płodu. Zgodnie z danymi Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej, już jedna porcja (około 100 g) wątróbki wołowej zawiera blisko pięciokrotność dziennego zapotrzebowania na witaminę A dla kobiet w ciąży, co wywołuje uzasadnione obawy dotyczące bezpieczeństwa takiego produktu w diecie ciężarnych.

Do kontrowersji przyczynia się również fakt, że wątróbka jako narząd filtrujący może zawierać śladowe ilości zanieczyszczeń środowiskowych, takich jak metale ciężkie czy pozostałości leków weterynaryjnych. Obawy te wynikają ze specyfiki funkcji wątroby zwierzęcej, choć badania wskazują, że większość toksyn jest metabolizowana i nie gromadzi się w niej na wysokim poziomie. Mimo to eksperci podkreślają, że kobiety w ciąży są szczególnie narażone na potencjalnie szkodliwe substancje.

Dodatkowy problem stanowi trudność w standaryzacji zawartości witaminy A oraz zanieczyszczeń w różnych rodzajach wątróbki. Wyniki badań laboratoryjnych wskazują, że stężenia te mogą różnić się znacząco w zależności od gatunku zwierzęcia, sposobu jego karmienia, a nawet wieku osobnika. Poniżej przedstawiono typowe wartości witaminy A w różnych rodzajach wątróbki dostępnych na polskim rynku:

Tabela obrazuje, że nawet najmniej „bogata” w witaminę A wątróbka drobiowa przekracza tolerowane normy dla kobiet w ciąży, co dodatkowo komplikuje wybór i kontrolę spożycia tego produktu przez przyszłe mamy. Znaczne różnice między rodzajami wątróbek powodują, że trudniej jest jednoznacznie sformułować bezpieczne rekomendacje.

Ile witaminy A znajduje się w wątróbce i dlaczego ma to znaczenie w ciąży?

Wątróbka, zwłaszcza wołowa, jest jednym z najbardziej skoncentrowanych źródeł witaminy A pochodzenia zwierzęcego (retinolu). W 100 gramach wątróbki znajduje się od 8 400 do nawet ponad 30 000 µg (mikrogramów) witaminy A w przeliczeniu na retinol, przy czym najczęściej podawana wartość to około 9 000–25 000 µg/100 g w zależności od rodzaju i świeżości produktu. Dla porównania, dzienne zalecane spożycie witaminy A dla kobiet w ciąży w Polsce wynosi 770 µg, a maksymalny poziom bezpiecznego spożycia to około 3 000 µg dziennie.

Poniższa tabela zestawia zawartość witaminy A (w µg/100g) w różnych rodzajach wątróbki:

Zestawienie pokazuje, że nawet niewielka porcja wątróbki może kilkukrotnie przekroczyć bezpieczny dzienny limit spożycia witaminy A dla kobiety w ciąży. Ma to kluczowe znaczenie, ponieważ nadmiarowa ilość witaminy A w postaci retinolu wiąże się z ryzykiem teratogenności, czyli powstawania wad rozwojowych płodu. Szczególnie krytyczne są pierwsze tygodnie ciąży, kiedy intensywnie kształtują się narządy dziecka, a toksyczne dawki witaminy A mogą powodować nieodwracalne mutacje.

Co mówią rekomendacje lekarzy na temat spożycia wątróbki w ciąży?

Eksperci Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników oraz Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) nie rekomendują regularnego spożywania wątróbki w czasie ciąży. Zalecenia te opierają się głównie na bardzo wysokiej zawartości witaminy A w formie retinolu, która w nadmiarze ma działanie teratogenne i może prowadzić do poważnych wad rozwojowych płodu, szczególnie w pierwszym trymestrze. Przypadki toksycznego działania odnotowano już przy spożyciu powyżej 10 000 IU witaminy A dziennie, co można przekroczyć nawet jednorazowym zjedzeniem 50–100 g typowej wątróbki wołowej czy wieprzowej.

Aktualne wytyczne nie nakładają całkowitego zakazu spożywania wątróbki, lecz zalecają jej ograniczenie do bardzo sporadycznych ilości lub rezygnację w trakcie ciąży, zwłaszcza w jej początkowym okresie. Oznacza to w praktyce unikanie wątróbki jako głównego składnika posiłku oraz wybieranie produktów niezawierających jej w dużych ilościach – na przykład pasztetów, wędlin czy smarowideł na bazie wątróbki. Europejskie towarzystwa ginekologiczne podkreślają zgodność tych zaleceń wobec wszystkich kobiet w ciąży, niezależnie od wieku i stanu zdrowia matki.

Poniższa tabela przedstawia zalecenia dotyczące maksymalnej bezpiecznej ilości spożycia wątróbki oraz zestawia je z rzeczywistą zawartością witaminy A w popularnych rodzajach tego produktu:

Tabela wyraźnie pokazuje, że nawet niewielkie ilości dowolnej wątróbki mogą w jednym posiłku przekroczyć bezpieczny poziom spożycia witaminy A dla kobiety ciężarnej. Zgodnie z rekomendacjami najbezpieczniej jest całkowicie wyeliminować wątróbkę z diety lub spożywać ją wyjątkowo rzadko i w minimalnych ilościach.

Jakie są alternatywy dla wątróbki w diecie przyszłej mamy?

Alternatywą dla wątróbki w diecie przyszłej mamy są produkty bogate w żelazo hemowe, takie jak chude czerwone mięso (np. wołowina, cielęcina) oraz mięso z indyka. Dla kobiet, które nie jedzą mięsa, korzystnym wyborem będą produkty roślinne o wysokiej zawartości żelaza niehemowego, takie jak soczewica, ciecierzyca, pestki dyni, tofu czy nasiona roślin strączkowych. Połączenie pokarmów roślinnych z produktami bogatymi w witaminę C (np. papryka, brokuły, sok z cytryny) pomaga zwiększyć przyswajalność żelaza.

Jeśli chodzi o witaminę A, wątróbkę mogą zastąpić warzywa zawierające karotenoidy, czyli prowitaminę A. Ta forma jest bezpieczna w ciąży, ponieważ organizm przekształca ją w witaminę A tylko w potrzebnej ilości. Dobrym źródłem są marchew, dynia, szpinak i słodkie ziemniaki. Jaja oraz pełnotłuste produkty mleczne dostarczają witaminy A w formie retinolu, jednak ich zawartość tej witaminy jest znacząco niższa niż w wątróbce, co minimalizuje ryzyko nadmiaru.

Dla jasnego zobrazowania różnic w zawartości żelaza i witaminy A prezentujemy tabelę z danymi dla najczęściej wybieranych zamienników wątróbki:

Z tabeli jasno wynika, że choć żelazo i witamina A występują w różnych produktach w różnych ilościach, dobrze zbilansowana dieta oparta na kilku źródłach składników pozwala uzupełnić ewentualne niedobory bez ryzyka, jakie niesie spożycie wątróbki. Odpowiednie łączenie składników oraz przemyślany wybór zamienników umożliwia spełnienie potrzeb na najważniejsze składniki odżywcze w ciąży.